سجع متوازی
سجع مطرف
در سجع متوازی کلمات از نظر هجا، عدداً و کماً (کوتاهی و بلندی) مساویند؛ اما در واک رَوی مشترک نیستند. صامت نخستین هجای قافیه می تواند متغیر باشد یا نباشد:
کام Kām / کار kār / بام / کار ، مستبین mos-ta-bin/ مستقیم imעmos-ta-،
ستاننده sa-tā-nan-de / گشاینده go-šā-yan-de / مواج mav-vāj / نقادādע-עna
تبصره1: هر چه واک های مشترک بیشتر باشند، سجع متوازن موسیقیایی تر است و اوج آن وقتی است که اختلاف واک فقط در واک رَوی باشد: عامل/ عامد
این موارد را می توان از دیدگاه تجنیس (تجنیس مطرف) نیز مورد بررسی قرار داد.
تبصره2: اگر اختلاف رَوی فقط در نقطه باشد مثل سوز/سور، شور/ سوز، در نزد برخی از قدما جناس خط یا تصحیف محسوب می شد. این موارد از نظر ما همان سجع متوازن است.
تبصره3: فرق سجع متوازن با هم هجایی این است که در سجع متوازن علاوه بر رعایت تساوی عددی هجاها، تساوی کمی هجاها هم شرط است: بی نظم/ پرواز، اما در کلمات هم هجا فقط تساوی عددی هجاها مطرح است:
خدا xo-da/ کیسه ki-se / نقاشیa-šiע-עna / شکستم še-kas-tam
تبصره4: اگر اسجاع متوازن در جمله، کنار هم قرار گیرند (ای صراف نقاد) موسیقی کلام، افزونی بیشتری خواهد یافت.
فرمول های سه گانه
به طور کلی می توان فرمول های زیر را برای سه نوع سجع ارائه داد:
وزن و رَوی یکی =سجع متوازی(مراد از وزن، تساوی عددی و کمی(امتداد) هجاهای کلمات است.
وزن یکی و رَوی مختلف = سجع متوازن
وزن مختلف و رَوی یکی =سجع مطرّف
سجع مطرف :(یعنی طرف دار: طرف اول یکی از کلمات از طرف اول کلمه دیگر سنگین تر است.)
در آن اتحاد رَوی شرط است و حداقل یکی از طرفین سجع باید بیش از یک هجا داشته باشد. سجع مطرف بر دو نوع است:
الف: دو کلمه در تعداد هجا متفاوت اند و صامت آغازین هجای قافیه متغیر است :
دست dast/ شکست še-kast / راز rāz / نواز na-vāz/ دانشمند / پند
ز بس گل که در باغ مأوی گرفت |
| چمن رنگ ارتنگ مانی گرفت |
| (رابعه) |
کلمات سجع از نظر تعداد هجا مساوی باشند اما هجاهای غیر قافیه از نظر کمیت یعنی کوتاهی و بلندی یکسان نباشند:
ko-Jā /کجا dar/yā دریا / va-עar? / وقار at-vārاطوار
در این مثالat ? و darهجای بلند و va و koهجای کوتاه هستند.
نه باغبان و نه بستان که سرو قامت تو |
برست و ولوله در باغ و بوستان انداخت |
| (سعدی) |
در باغبان bān- עbāو بستان bos-tān، هجای עbāمانند bosسه واک دارد، اما از آن کشیده تر است (هجای کشیده).
در شعر که پیرو قواعد عروضی است باغبان با بستان تساوی هجایی ندارد. از این رو قسمت «ب» سجع مطرف هیچگاه نمی تواند قافیه باشد. نقل از تبیان